دوماه پس از گام دوم ایران در کاستن از تعهدات برجامی، «حسن روحانی» رئیسجمهوری کشورمان دستور آغاز گام سوم را صادر کرد و در چارچوب این گام، رئیس سازمان انرژی اتمی را موظف کرد در زمینه تحقیق و توسعه هر آنچه نیاز فنی کشور است، بلافاصله انجام دهد و تمام تعهداتی که در زمینه تحقیق و توسعه در برجام مد نظر بوده را کنار بگذارد. البته ایشان خاطرنشان کرد: این فعالیتها با نظارت آژانس و در چارچوب برنامههای صلحآمیز هستهای کشور انجام میشود و بار دیگر دو ماه هم به کشورهای ۱+۴ فرصت داده میشود تا در صورت دستیابی به توافق، تهران بار دیگر به تعهدات برجامی خود باز گردد. نکته قابل توجه اینجاست که گام سوم ایران تنها چند ساعت پس از تحریمهای جدید واشنگتن علیه ایران که به صورت ویژه صنعت نفت و حمل و نقل آن را هدف گرفته بود، اعلام شد
گام سوم، توازن را به نظام برگرداند
این بار ایران گامی بلند در کاهش تعهدات خود در برجام برداشت. به لحاظ راهبردی این گام ارزش ویژهای نسبت به دو گام گذشته دارد. ما زمانی داریم گام سوم را برمیداریم که گویا توافقات جدیتری با اروپا انجام دادهایم و به گفته مسئولان وزارت خارجه، اختلاف در شیوه اجرای آن است. برداشتن این گام نشان میدهد ایران در کاهش تعهداتش ذرهای شوخی ندارد و اگر طرفین باقیمانده در برجام نتوانند تعهدات خود را با جدیت دنبال کنند، منطقاً تعهدات ایران نیز باید آب برود. مطابق روایت رئیسجمهور، تعهدی که ایران در گام سوم کاهش میدهد، در زمان مذاکرات برجام بسیار پر مناقشه بوده است. گویا زمانبندی برنامه توسعه دانش و تجهیزات هستهای، برای طرفین برجام موضوع مهمی بوده است. عدم تعهد به این زمانبندی میتواند به طرفهای منفعل برجام شوک جدی وارد کند. از طرف دیگر اقدامات خصمانه و یک سویه آمریکا و انفعال اروپا، توازن فضای راهبردی برجام را به هم زده است و با گام سوم، مقداری توازن به این فضا برخواهد گشت.
صبر ایران نتیجه داد
پس از خروج آمریکا از برجام، ما حدود یکسال «صبر راهبردی» پیشه کردیم. این صبر بسیار درست بود. آمریکا تقریباً مطمئن بود که ایران پس از این اقدام، از برجام خارج خواهد شد. رژیم صهیونیستی و سعودیها نیز دست به کار شدند و در کارزار فشارِ آمریکا اقدامات تحریکآمیز انجام میدادند. صبر ایران باعث شد تا بهرغم تمام تلاش ایالات متحده، هم اجماع و ائتلاف جهانی علیه ایران شکل نگیرد و هم طرفین باقیمانده در برجام بر سرِ نجات برجام با ایران به توافق برسند. پس از یکسال، از آنجا که اجرای تعهدات اروپا با توجه به فشار آمریکا روند کُندی داشت، ایران تصمیم گرفت با دادن ضربالاجل به اروپا طی گامهایی از تعهدات خود کم کند. این ابتکار نیز بسیار راهگشا بود. هم اروپا را جدیتر کرد و باعث تحرکات بیشتری شد؛ هم همچنان برجام را زنده نگه داشت و نشان داد که تعهدات ایران در برجام تا چه اندازه و به راحتی برگشتپذیر است.
طرف بد عهد آمریکاست نه ایران
گام سوم در حالی برداشته میشود که فرانسه در دو ماه اخیر دوندگیهای زیادی برای کاهش تنش میان طرفین انجام داده است. ایران به این دوندگیها روی خوش نشان داد تا ثابت کند که کدام طرف از مذاکره فرار میکند. پذیرش دعوت فرانسه توسط ظریف و حضور ناگهانی او در فرانسه در زمان نشست جی ۷ برای جهان حکایت از اراده ایران در اعتنا به دیپلماسی داشت. مطابق اعتراف رسمی مقامات فرانسه، این حرکت ایران، ثابت کرد که طرف متعهد به دیپلماسی در این نزاع، ایران است. عدم پذیرش پیشنهاد فرانسه توسط آمریکا این تصویر را کاملتر کرد؛ در این تصویر، آمریکا تعهدی به دیپلماسی و علاقهای به سیاست ندارد.
اروپا باید تکلیف خود را مشخص کند
به نظر میآید اروپا باید تکلیف خودش را مشخص کند. به نظر نمیرسد در نهایت اروپا بتواند در مقابله با آمریکا یا راضی کردنِ آن به همراهی کاری کند. کاخ سفید نشان داده که هیچگونه ارزشی برای اروپا قائل نیست و تلاشهای دیپلماتیک مکرون را هم بهرغم قول و قرارهای نشست جی ۷ به راحتی ناکام میگذارد. ما تکلیفمان را مشخص کردیم؛ درستش این بود که ما توازن راهبردی با آمریکا را به نفع خودمان تغییر دهیم که با این گامها، همین کار را میکنیم. شاید اکنون اروپا فکر میکند درستش این بود که از ابتدا نباید از «ترامپ» فاصله میگرفت. ترامپ بسیار تنها شده است؛ به واسطه همین تنهایی به راحتی توسط تیم «ب» و پمپئو اداره میشود. در هر حال آمریکا با این روش به میز مذاکره برنمیگردد. تا اروپا مقابل آمریکا دست به اقدامات عملی جدی نزند، این فضا شکسته نخواهد شد. ترجیح ما همچنان این است که برجام را نگه داریم. این گامها را نیز در جهت حفظ برجام برخواهیم داشت. در این توازن راهبردی کسی تمایل به اقدام جدی ندارد؛ نه اروپا کاری میکند و نه آمریکا از خصومتش میکاهد؛ لذا با این گامها، ما این توازن را عوض خواهیم کرد تا با ایجاد شوک و بر هم زدن میز توازن، بیمارِ برجام را به حیات برگردانیم.
وضع ایران بهتر از قبل شد
در این بازی هم ایران، هم آمریکا و هم سایر طرفین برجام، از وضع کنونی ضرر میکنند. برهمخوردن برجام یا عدم مذاکره و توافق، نه به سود اقتصاد ایران و جهان است و نه به نفع امنیت جهان. معاملهای است که همه در آن میبازند، اما در هر صورت وضع ایران نسبت به قبل از برجام به مراتب بهتر است. ایران دست بالای حقوقی را دارد و طلبکار است. تعهدات خود را گام به گام کنارگذاشته است. قطعنامههای شورای امنیت را لغو کرده و از فصل هفت شورای امنیت نیز خارج شده است. در چهار دهه گذشته نخستین بار است که تمام نهادهای جهان مشروعیت حقهای اینچنینی ما را به رسمیت میشناسند. پیش از برجام، هیچگونه فعالیت هستهای ما نزد نهادهای بینالمللی مشروعیت نداشت و پرونده سنگین امنیتی برای ما پخته بودند و تحریمهای شورای امنیت از پیِ هم میآمدند. اکنون ما تمام امکانهای هستهای پیش از برجام را داریم؛ مدتی هم نفتمان را بدون دردسر فروختیم ولی دیگر هیچ پرونده هستهای نداریم.
صد البته که به علت بدعهدی طرفهای غربی اکثر مزایای اقتصادی برجام را نچشیدیم و این به معنای ضرر است؛ اما هیچکس کمتر از ما ضرر نکرد. ترامپ اکنون باید این پرسش را پاسخ دهد که خروج از برجام چه دستاوردی داشته است؟