در این روزها که مراکز مختلف وابسته به سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان دورههای آموزشی خود را در بستر فضای مجازی برگزار میکنند خانه کودک نیز وبینار آموزشی «تربیتِ بدون فریاد» را برای والدین تدارک دید. یک مشاور کودک، پرخاشگری را یکی از اشتباهات رایج پدر و مادرها در تربیت فرزند دانست و ذهنآگاهی و خودنظارتی را راهحل دوری از رفتارهای پرخاشگرانه نامید.
«فهیمه راجی» دکترای روانشناسی تربیتی و مشاور کودک، این وبینار را با پرسشهایی از والدین درباره احساس خشم، پرخاشگری کلامی و رفتاری و احساس آنها پس از بروز پرخاشگری نسبت به فرزندان خود آغاز کرد. وی پرخاشگری را یکی از اشتباهات رایج پدر و مادرها در تربیت فرزند دانست و اظهار داشت: گاهی اوقات در واکنش به رفتار کودک، احساس خشم به سراغ ما میآید و به خاطر اینکه خودمان را آرام کنیم،رفتار پرخاشگرانه نشان میدهیم که معمولاً نزدیک به صددرصد افراد پس از بروز رفتار پرخاشگرانه احساس پشیمانی و گناه میکنند و برای اینکه احساس گناه نداشته باشند، به فرزند خود محبت میورزند و به او امتیاز میدهند.
راجی افزود: پس ما بیشتر در خدمت احساسات خود هستیم و کار تربیتی نمیکنیم؛ در واقع در این زمانها رفتارهای اجتنابی انجام میدهیم تا از احساساتی که آزارمان میدهد خلاص شویم. این مشاور کودک درباره پیامدهای پرخاشگری گفت: فرار از احساسات ناخوشایند پیامد کوتاهمدت پرخاشگری است و درواقع در لحظه اتفاق میافتد و مدت زیادی دوام ندارد. وی تحتتأثیر قرار گرفتن ارتباطات ما با فرزندان و دیگران، لجبازشدن کودک، کم شدن اعتماد به نفس او و یاد گرفتن پرخاشگری از والدین را پیامدهای بلندمدت رفتار پرخاشگرانه دانست.
راجی با بیان اینکه هیچگاه با پرخاشگری، بد و بیراه گفتن و کتک زدن تغییر رفتاری در فرزند ما اتفاق نمیافتد ادامه داد: شاید کودک در لحظه، تغییر رفتار دهد اما در درازمدت باز هم کار خود را تکرار میکند؛ چون کودک در رفتارهای خود تابع اصل لذت است و منطقی را دنبال نمیکند. پس پدر و مادرها هرچه رفتارهای پرخاشگرانه و تنبیهات خود را شدیدتر کنند نمیتوانند کودک را مجبور به تغییر رفتار سازند. وی بیان کرد: فکر نمیکنم هیچ انسان عصبیمزاجی رابطه خوبی با اطرافیان خود داشته باشد و هیچ انسانی هم از رفتار پرخاشگرانه خود راضی نیست. این دانشآموخته روانشناسی تربیتی، با بیان اینکه رفتار اجتنابی مجموعه رفتارهایی برای فرار از احساسات ناخوشایند است تصریح کرد: انسانها چه پرخاشگر باشند چه وسواسی، خجالتی یا افسرده،در یک ویژگی مشترک هستند و آن اینکه میخواهند با رفتاری اجتنابی از یک احساس ناخوشایند و آزاردهنده فرار کنند.
وی این احساسات ناخوشایند را تله ذهن یا تله تجربیات درونی نامید و اضافه کرد: تجربیات درونی تجربیاتی است که تا درباره آنها صحبت نکنیم دیگران از آنها بیاطلاع هستند؛ مانند افکار یا احساسات ما، خاطرات یا امیال. افرادی که رفتار اجتنابی دارند در دام احساسات منفی گیر میکنند و بیش از اندازه با آنها یکی میشوند. راجی گفت: انسانها در لحظه عصبانیت، خودشان نیستند؛ بلکه یک فکر، حس یا میل هستند و با افکار و احساسات خود آمیخته شدهاند که دیگر، رفتارشان دست خودشان نیست و به رفتارهای اجتنابی و خلاص شدن از احساسات رو میآورند. وی ترک کردن محل، خوردن آب سرد، کشیدن نفس عمیق و تغییر وضعیت را ازجمله راهکارهای کنترل خشم دانست و اظهار داشت: تمام این روشها شاید در کوتاهمدت جواب دهد، اما باز هم روشهای اجتنابی هستند که در آموزشهای امروزی کاملاً مردود است.
رفتار ارزشی درمقابل رفتار اجتنابی
این مشاور کودک با اشاره به مفهوم رفتار ارزشی افزود: ما در هر نقشی (مادر، پدر، همسر، فرزند، خواهر، برادر، مدیر و غیره) ارزشهایی داریم که میخواهیم به آنها پایبند باشیم؛ بنابراین رفتار ارزشی مقابل رفتار اجتنابی قرار میگیرد و باعث میشود زندگی کامل، غنی و معناداری داشته باشیم که در آن تنها احساسات خوب را تجربه نمیکنیم، بلکه احساسات بد نیز داریم اما هرکدام معنایی دارند و در کنار درد، غم و سختی رضایت نیز وجود دارد.
وی درباره اینکه چطور در تله ذهن و تجربیات درونی گیر نکنیم ادامه داد: این کار نیاز به مهارت و تمرین دارد و تمرین ذهنآگاهی یکی از این مهارتهاست. راجی با بیان اینکه ذهن ما مدام در حال حرف زدن است گفت: بخشی از ذهن ما شامل فکر، احساس، امیال، خاطرات و تصورات است که به آن «خودِفکری» میگوییم و بخش دیگر مشغول توجه و تمرکز (توجه به درون) است که به آن «خودِ مشاهدهگر» میگوییم. برای کنترل خشم باید نقش خودِفکری را کمرنگ و خود مشاهدهگر را فعال کنیم.وی بیان کرد: مادر و پدری که میخواهند به ارزشهای خود در تربیت فرزند پایبند باشند در تعامل با فرزند خود و دیگران باید به درون خود نگاهی بیندازند و ببینند چه احساسی دارند و چه خاطراتی را مرور میکنند. همین که از این افکار و احساسات ناخوشایند آگاه باشیم به خود هشدار میدهیم که در دام آنها نیفتیم. به گفته وی، ذهنآگاهی و خودنظارتی به این معنا نیست که افکار، احساسات و امیال منفی نداشته باشیم بلکه به جای حذف آنها باید بتوانیم بر آنها نظارت کنیم و در این افکار غرق نشویم.
به افکار منفی خود فضا دهید
راجی خاطرنشان ساخت: زمانی که افکار و احساسات منفی به سراغ ما میآیند به جای تلاش بیهوده برای حذف آنها باید با پذیرش این افکار و احساسات بد و ناخوشایند برای آنها در ذهن خود جا باز کنیم و این زمانی اتفاق میافتد که رفتار اجتنابی نداشته باشیم. وی تأکید کرد: با رویکرد پذیرش میتوان هر احساس منفی مانند غم، خشم و اضطراب را مدیریت کرد چون میدانیم این احساسات میآیند، اوج میگیرند و میروند و لازم نیست برای خلاص شدن از آنها رفتارهای اجتنابی نشان دهیم. در واقع هیچ احساس و فکری ماندگار نیست، به شرط اینکه با تمرینات ذهنآگاهی از وجود آنها آگاه باشیم، خود مشاهدهگر را فعال کرده و در این احساسات گیر نیفتیم.
این مشاور کودک گفت: باید مانند یک صفحه شطرنج باشیم که هم مهرههای سیاه در آن حرکت میکنند و هم مهرههای سفید و باید نظارهگر این حرکات باشیم. هر انسان در زندگی مجموعهای از احساسات خوشایند و ناخوشایند را تجربه میکند و خوشبختی به این معنا نیست که تنها احساسات و تجربیات مثبت داشته باشیم؛ خوشبختی زمانی محقق میشود که به ارزشهای خود متعهد بوده و در مسیر آنها گام برداریم. وی با بیان اینکه اختیار بسیاری از افکار در دست انسان نیست اضافه کرد: باید اجازه دهیم این افکار وجود داشته باشند و این عمل متعهدانه و تعهد به ارزشهاست که رضایت از زندگی را حاصل میکند.